Kaya Tokmakçıoğlu
Güvence altına alınmış özgürlük ve eşitlik
Partinin ve partiyi destekleyenlerin kulaklarına daha hoş gelen Bogdanov’un Bolşevik ideoloji için oldukça önemli olan konuları ele alışıdır. Marx ve Lenin’de merkezi önemde olan eşitsizlik ve sömürü romanda işçilerin ve toplumun daha alt tabakalarında olanlarda yankısını bulur. Burada Bogdanov ütopyacı bir devlette özgürlük ve eşitliğin nasıl sağlanacağı ve garanti altına alınacağını açıklar ve bunun etrafındaki sis perdesini kaldırmaya çalışır.
Daha önce belirtildiği gibi, 19. yüzyıl sonundaki Rusya’da kitleler ile elit kesimin eğitim düzeyi arasında derin bir uçurum bulunuyordu. Elit kesim cahil ve hatta naif denebilecek halk kitlelerini hor görüyordu. Bu hor görmenin bir örneği 1870’ler boyunca halkı eğitmek ve onlardan bir şeyler öğrenmek için kırsala giden “Halkçılar”ın davranış biçimidir. Narodnikler, belki de bu yüzden köylüler tarafından kuşku içinde karşılanmışlar ve düşmanca bir davranışa maruz kalıp kentlere geri dönmüşlerdir.1 Romanda ise, Marslılar eğitim düzeyini yükseltip toplumsal eşitliği sağlayarak bu tür duyguların ve hiyerarşik yapıların uzun zaman önce kökünü kurutmuştur. İnsanlar arasında eşitsizlik olarak adlandırılabilecek tek gerçek gösterge belli görevlerde kimi insanların daha yetenekli olmasıdır. Bunun mükemmel bir örneğini Mars’a geri dönüş yolculuğunda Menni’nin Leonid’e her bireyin diğerine nasıl güvendiğini, diğerlerinin uzmanlaşmasını nasıl değerli bulduğunu (Netti’nin tıbbi tavsiyeleri, Sterni’nin hesaplamaları vd.) ve kendisinin diğerlerini kontrol altına almak gibi bir amacının olmayıp daha fazla tecrübeye sahip olduğu için bu geminin kaptanı olduğunu söylerken görürüz.2
Mars toplumundaki eşitlik olgusunun başka bir örneğini Leonid’in Netti ile Mars’a giderken Menni’nin uzay yolculuğuna ve genel olarak Mars’taki yaşama yaptığı katkıları tartışırken okuruz. Netti Menni’nin Mars’taki bilime yaptığı katkıları açıklarken Leonid şöyle der: “Menni gerçekten büyük bir adam olmalı”3 Netti, Menni için sarf edilen sözcüğü kabul etmez ve O’nun Mars toplumunda diğer işçilerden hiçbir farkının olmadığını makul ve toplumcu bir bakış açısıyla açıklar...
Ortaklaşmacı ruh
Bu çelişki kendisini aynı zamanda emek ve toplumsal hareketlilikte de gösterir. Bogdanov, Mars üzerinde tamamen akışkan denebilecek bir emek düzeni tasarlar. İnsanlar farklı alanlarda ve istedikleri kadar çalışmakta özgürdür. Emek sadece kimi eksiklik ve fazlalıkların olduğu endüstri kollarında örgütlenmiştir ve Marslılar çalışacakları ve emek sarf edecekleri endüstri kollarını seçerken bu bilgiyi göz önünde bulundururlar.4 Çarlık günlerinde hiyerarşi, eğitim ve toplumsal hareketliliğin tamamen aile ve refaha bağlı olduğu bir toplumda özgürlük ve eşitliğin bu şekilde örgütlendiğini hayal etmek bile mümkün değildir. Birkaç istisna dışında ordudaki subayların tümü toplumun üst basamaklarından, erlerin tamamı ise köylülerden oluşmaktadır. Benzer şekilde entelijansiya varlıklı aileler ve Rus toplumunun sorunları (Ne yapmalı? Kim suçlanmalı?) üzerine kafa yorabilen eğitimli kişilerden ibarettir. Bunun dışında bu çelişki günlük geleneklerde ve sınıfların yasalar tarafından belirlenmiş giyim ve konuşma tarzlarında ifadesini bulur. Bogdanov Kızıl Yıldız ile Mars’taki emek düzeninin gelişkinliğini ve insanları özgürleştiren yönünü ortaya koymaya çalışmıştır. Öyle bir düzen ki insanlar sabah müzeye giderlerken, öğleden sonra terzi, gece ise bir fabrikada işçi olarak çalışabilirler ve Bogdanov bunu anlatmayı boş sloganlara ve karmaşık felsefi söylemlere dayanmadan başarır.
Mars’taki herkes için var olan eşitlik ortaklaşa bir kimliğe yapılan ve bireysellikten çok daha güçlü olan bir vurgunun eseridir. Leonid ile Netti arasında geçen ve Menni’nin Mars toplumundaki rolü ve önemine dair olan konuşmaya dönecek olursak her bir işçinin, canlı veya ölü, toplum için çok önemli olduğunu görürüz. Marslıların Leonid’e belli işlerin nasıl yürüdüğünü anlatırkenki sakin ve sabırlı tavırları (fabrikadaki makinalar veya Mars’taki gündelik yaşamın kavramları) ortaklaşmacı duygunun gücünü ortaya koyar.5 Daha da ileri giderek Marslılar gelecek kuşaklar için daha iyi bir çevre bırakmak adına kendi yaşamlarından vazgeçebilirler.6
Hiç kimsenin önemsiz olmadığı ve giyim kuşamın toplumsal farkları yansıtmadığı yönündeki Marslı yaklaşım Bogdanov’un çoğu okuruna farklı bir bakış açısı getirir. Çarlık Rusyası’ndaki alt sınıflar ordu özelinde aşağılık bir varlık olarak muamele görmüşlerdir. Çar ve çariçenin yaşam tarzlarında da rahatça gözlemlenebilecek bu fark, fakir ve düzene tamamen bağlı olmayanlara yönelik aşağılamalarla kendini açığa vurmuştur. Bogdanov’un yazınsal yapıtı alt tabakadan insanların, kendi kanlarının veya maddi durumlarının yaşamlarını belirlemeyeceği bir dünyayı düşlemelerini sağlar. İşçilerin kendilerini Mars’taki gibi bir yaşama hazırlamaları ve “İlk Bolşevik Ütopya”yı düşlemeleri Bogdanov’un arzusudur. Herhangi bir parti üyesi veya bir Rus, Bolşevik yolun haklılığını anlayabilirse, Bolşevik parti daha da kuvvetlenecek ve hareketin sade söylemlerin ötesine geçtiğini görecektir. Kızıl Yıldız’ın partinin üst ve alt kademeleri arasında kurmaya çalıştığı bu köprü ve karşılıklı konuşma ortamını kentlere olan kitlesel göç ve artan okur-yazar oranı olmadan düşlemek ise büyük resmi gözden kaçırmak olacaktır. ■
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder